Donderdag 2 mei: De medina van Fez

Voor de veiligheid had ik vandaag een wekker gezet, maar die heb ik alweer niet nodig. Om half 8 ben ik wakker, een half uur eerder dan noodzakelijk. Ik word brak wakker, echt lekker geslapen heb ik niet. Het bed staat scheef namelijk, de kamer loopt heel scheef af, en ik lig op het hoogste deel. Daarnaast is het bed ook nog eens keihard, het matras voelt een beetje alsof er stro in ligt of zo. Ik heb dus veel omgerold en gewoeld, gedraaid en geschoven, en werd regelmatig even wakker in het midden van het bed. En hoewel ik thuis gewend ben om met z'n tweeën in bed te liggen, wil ik nu onbewust ook Natasja niet tot last zijn (met Peter tot last zijn heb ik thuis minder moeite blijkbaar ;-)) en dus word ik regelmatig wakker. Ooit zal er wel een nacht komen dat we zo moe zijn dat we gewoon door het comfort en de harde matrassen heen slapen. Toch?!

Ik ga me maar klaarmaken voor deze dag op de badkamer, en daarna merk ik dat ook Natasja op is. Die volgt in de badkamer. Ik vermaak me intussen nog even op de iPad terwijl ik op haar wacht, en dan gaan we beneden ontbijten. We krijgen hier zowaar een plakje Nederlandse kaas en stokbrood bij het ontbijt, dat smaakt niet verkeerd, even wat afwisseling. De typisch warme gerechtjes die we op andere plekken hadden ontbreken hier, maar dat is ook prima. Na het ontbijt pakken we de spullen bij elkaar voor vandaag, en dan meldt de gids zich in het hotel. Via de hoteleigenaar hebben we een gids gereserveerd voor vandaag, die tip hadden we van verschillende mensen gekregen. Het reserveren verliep een beetje moeizaam, en ik heb verschillende waarschuwingen gehoord en gelezen over de licenties van de gidsen en dus vraag ik hem gelijk na onze ontmoeting naar zijn licentie. De gids lijkt beledigd door mijn vraag, of is hij misschien verbaasd, maar als we later buiten zijn vertelt hij dat hij blij was met mijn vraag. Er lopen namelijk heel wat onofficiële gidsen rond in deze stad, en daar is hij een fel tegenstander van.

Na onze kennismaking bekijken we even onze wensen voor vandaag, en dan gaan we op pad. De gids neemt ons mee op in de souks en onderweg bekijken we ook de verschillende bezienswaardigheden langs de route. We bezoeken daarnaast verschillende winkels, voornamelijk van de coöperatie, een door de overheid gecontroleerd verbond van winkeliers met meestal vaste prijzen. De producten van de coöperatie zijn autenthiek en handgemaakt in Marokko en hebben eerlijke prijzen. Hiermee weet je dus ook dat je geen nep koopt. We hebben de gids aangegeven waarin we geïnteresseerd zijn en daarmee houdt hij rekening. Ook weet hij dat we graaf willen fotograferen, en ook daarmee houdt hij rekening in zijn tour.

 

 

We bezoeken verschillende universiteiten, waar we eigenlijk maar 1 ruimte van mogen bekijken en die is ook overal bijna hetzelfde. Natuurlijk zijn er wel verschillen, maar niet heel opvallend. De grote lijnen zijn glijk. Dezelfde kleuren, dezelfde stijl, hetzelfde houtsnijwerk en dezelfde caligrafie. Verschillen zijn vooral zichtbaar in de waterpartij in het midden van de ruimte, of de plafonds in de gebedsruimte bijvoorbeeld.  Hierbij is ook de Karaouiyne universiteit, volgens de gids de oudste universiteit ter wereld. Het valt op dat er geen afbeeldingen zijn personen bijvoorbeeld, dat kom je nergens tegen. De gids vertelt dat daar een reden voor is: aanbidding moet je als moslim vooral doen aan Allah, er is maar 1 God, en daarvan mag je niet worden afgeleid. Ook standbeelden zijn daarom heel zeldzaam in Marokko, of misschien zijn ze er wel helemaal niet? Voor decoratieve afbeeldingen worden daarom bloemen gebruikt, of caligrafie. De stijl van de bouwwerken is Moors, een stijl die ik eerder in Andalusië ook veel heb gezien, al zie je daar nog meer variatie in de decoratie en de stijlen.

 

 

 

Verder mogen we naar binnen in een kleine koranschool voor kinderen jonger dan 6, wat eigenlijk niet meer is dan een heel kleine ruimte met schoolbankjes. Ook het mausoleum van Moulay Idriss II -de stichter van Fez-  ontbeekt niet op de route en we mogen vanaf de poort ook bij verschillende moskee's naar binnen kijken. Ook passeren we een bibliotheek met 30.000 boeken uit de 14e eeuw, heel indrukwekkend klinkt dat. Deze hoort bij de Karaouiyne universiteit. We mogen even een blik naar binnen werpen bij de grote poort, en zelfs een foto maken, maar van de boeken krijgen we niets te zien helaas. Onderweg vertelt de gids ons heel veel over het Marokkaanse leven, de gebruiken, de kleding, de bouwstijlen, de geschiedenis. We zuigen alles in ons op, en ik vraag hem het hemd van zijn lijf. Zo heb ik geleerd dat de traditionele jurk met puntmuts die zowel door mannen als vrouwen gedragen wordt (vrouwen dragen de muts overigens nooit op hun hoofd, de mannen wel) een jebala heet, al weet ik niet of ik dat nu goed schrijf.

Een interessant gesprek ging ook over de rol van de koning in Marokko, en de positie van het geloof. De gids vertelt dat de koning aan het hoofd staat van de Gelovigen. Vroeger was de Imam en de roeper een vrijwilliger op de universiteit bijvoorbeeld, maar nu zijn dat functies die worden betaald door de overheid. Ik vraag hem daarop naar de scheiding van kerk en staat, en volgens de gids is die er wel. Maar tegelijk is er weinig vrijheid van religie in het land, althans dat is mijn persoonlijke mening. De gids vertelt dat er wel Joden wonen in Marokko, vaak wonen ze in aparte wijken in de steden. Iedereen is vrij om te kiezen voor een religie en die keuze wordt ook gerespecteerd. Maar tegelijk zijn er geen katholieke kerken in het land, en wordt iedereen bij geboorte automatisch Moslim, daarin heb je geen keuze. De scholen onderwijzen ook alleen maar het Islamitische geloof. Het nieuws over de abdicatie in Nederland is ook hier doorgedrongen en de gids vertelt dat de Koning in Marokko ook koning is van overlevering, maar zijn opvolger treedt pas in functie als de vorige koning dood is, dat is dus anders dan in Nederland. De vrouw van de koning is overigens niet geselecteerd, dat was mijn beeld namelijk, maar ze hebben elkaar ontmoet en zijn verliefd geworden. Volgens de gids is er wel liefde in het spel, hoewel ik daar niet naar vraag. Tegelijk vertelt hij ook dat de koning zijn vrouw heeft ontmoet omdat ze zo'n uitzonderlijke student was in Rabat. Is er dan toch nog iets anders in het spel? Hoe dan ook, het is een interessant gesprek.

De gids neemt ons mee naar een traditionele weverij waar de stoffen voor jebala's onder andere gemaakt worden. De kleurrijke kleden van de vrouwen met het borduursel heet een kaftan, en die wordt vooral bij feestelijke gelegenheden gedragen. De jebala is voor dagelijks gebruik. In de weverij mogen we kijken hoe het weven in zijn werk gaat, de weefgetouwen in deze werkplaats zijn verder geautomatiseerd dan diegene die we in Chefchaouen hebben gezien. Naast jebala's worden hier ook grote kleden gemaakt die geschikt zijn om te gebruiken als foulard, bedsprei, wandbekleding of gordijnen. Wij kiezen een mooie sjaal uit die we willen gebruiken voor de tocht in de woestijn en we krijgen meteen les in het knopen ervan. De sjaals zijn echt fantastisch mooi, wat een mooie kleuren zijn er en wat een mooie materialen. Ik koop een heel mooie sjaal van katoen, en daarnaast ook een van katoen met zijde. Ik zie er niet eens heel gek uit met zo'n sjaal op mijn hoofd, al zeg ik het zelf.

 

Terwijl de route afleggen komen we ook op de verschillende souks. De gids laat onze de belangrijkste en meest authentieke plekken zien. Net als in Turkije liggen hier de verschillende soorten ambachten ook bij elkaar, zodat de klant veel keuze heeft tussen kwaliteit en service. We kijken onze ogen uit op de verschillende plekjes. En hoe meer we in het hart van de medina belanden, hoe nauwer de straatjes worden. Het transport hier gaat nog heel veel per ezel, daar kom je er dan ook genoeg van tegen. Die ezeltjes moeten hier hard werken. Verder zien we in de medina heel veel handkarren die worden voortgeduwd door één, twee of soms zelfs 3 jongens. Het hart van de medina stamt uit de 9e eeuw. in het jaar 808 is gestart met de bouw ervan. Bijzonder toch? Ik blijf de stijl echt heel apart vinden. Eigenlijk loop je continu tussen heel hoge muren, met nauwelijks ramen. Je ziet alleen de heel dikke en dichte deuren met daarop een grote klopper en de hand van Fatima, een geluksbrenger. Aan de buitenkant zie je dus heel weinig, maar de gids vertelt dat heel veel huizen in de medina behoorlijk ruim zijn. Er wonen vaak hele families en het leven is gericht op de binnenkant. Ramen kijken naar binnen, op de eigen tuin bijvoorbeeld, terwijl je aan de buitenkant niet eens het idee hebt dat er een tuin aanwezig is.

 

 

 

 

In Marokko wordt ook argan olie gemaakt van de argan noten. Deze olie kun je gebruiken voor je huid, en wordt gemaakt met verschillende toevoegingen, maar ook puur. We worden door de gids meegenomen naar een winkel waar de olie wordt gemaakt uit de noten. De eigenaar van de winkel vertelt over de verschillende soorten noten en we zien 2 vrouwen aan het werk de de noten pellen. De noten zijn heel hard, om ze te openen wordt een klein hamertje gebruikt. Het bewerkingsproces is ontzettend arbeidsintensief. We mogen ze allemaal proberen en zelfs proeven, er is namelijk ook een variant die geschikt is om te koken. En lekker dat die is zeg! Heerlijk met brood bijvoorbeeld. Een goede variant op de olijfolie, veel zachter van smaak maar wel met "pit" zeg maar. De noten voor deze olie worden gerookt, de noten voor de huidolie worden niet gerookt. De olie voor de huid is heel zacht, en we proberen verschillende soorten. Er zijn soorten met parfum, maar ook met een andere werking. Zo is er één met arnica gemaakt, speciaal voor de spierpijnen. Omdat we daar momenteel allebei behoorlijk last van hebben nemen we die mee, net als een flesje olie met amber, dat heerlijk is voor de huid. En natuurlijk moet er ook een fles olie mee om te koken, en wat amberzeepjes voor in de kast om lekker te ruiken.

 

Een andere winkel waar we een uitgebreide rondleiding krijgen is een winkel met kunst en plaatwerk. Hier zien we onder andere een aantal handgemaakte borden en dienbladen, zoals we die ook in Chefchaouen hebben gezien. Ik zou graag een nieuw dienblad willen op de poef in de woonkamer, maar een mooie handgemaakt bord in die afmeting is wel erg duur. Hij kost zo'n 1.250 euro. Deze worden dan ook alleen op bestelling gemaakt. Later zie ik op een andere plek in de souk nog een heel mooie voor een veel lagere prijs (ongeveer 250 euro), maar die is wel een stukje kleiner en van andere kwaliteit.

Een keramiekwinkel bezoeken we ook op de route, maar dat heeft niet echt onze interesse. Het is wel heel mooi om te zien, maar om te hebben niet onze smaak. Wel bijzonder om te leren dat elke grote stad in Marokko zijn eigen kleur heeft. De kleur van Fez is blauw, en dat zie je dus ook aan de buitenkant van de toeganspoorten in de medina. De binnenkant van de poorten zijn altijd en overal groen, dat is de rustgevende kleur van de Islam. De kleuren van de andere steden: Marrakech is rood, Meknes is groen en Rabat is wit.

Een houtwerkplaats doen we ook aan, hier wordt houtgesneden voor allerlei toepassingen, en er worden ook de traditionele bruidsstoelen gemaakt, een soort draagkoetsjes met een heleboel bling bling. Heel apart. Een andere werkplaats die we bezoeken is de plek waar de gietijzeren potten en pannen worden schoongemaakt, en opnieuw in vorm gebracht. Het is er een kabaal van jewelste, en er zit zelfs ritme in de slagen die je om je heen hoort. In een hoekje zitten 2 mannen een enorme grote ketel te bewerken, en het lijkt wel percussie zoals ze zitten te slaan. Indrukwekkend! En daar vlakbij zien we de straat waar alle wol en garen wordt geverfd in alle kleuren van de regenboog. Ongelooflijk welke ambachten je hier nog tegenkomt.

 

Onderweg in een van de souks heb ik een heel mooi kleed gezien dat handgeweven is. Het bevat een allegaartje van kleuren, en zou prima passen bij onze paarse bank. Daarnaast is het ook te gebruiken als bedsprei. Ik heb niet genoeg cash meer om het aan te schaffen, en we besluiten later terug te komen, na de lunch. Duur is het helemaal niet, voor dit kleed van 2 bij 3 meter betaal ik omgerekend net iets meer dan 30 euro. Kom daar in Nederland maar eens om. De gids vertelt me later dat het kleed wel handgeweven is, maar dat de kleuren niet natuurlijk zijn, maar chemisch. Daardoor is de prijs bijvoorbeeld iets lager dan de kleden die we eerder zagen.

Voor de lunch worden we naar een restaurantje gebracht ergens in de medina. Hier kiezen we voor een voorgerecht van allerlei salades, een soort meze, met brood. Dat smaakt overheerlijk! Daarna hebben we allebei een tajine van kefta, die is oké. Omdat hier weer wifi is, hebben we ook even contact met het thuisfront via whatsapp, lekker even bijkletsen. Na een uur worden we weer opgehaald door de gids, die intussen wat zaken heeft afgehandeld en tevens heeft gebeden.

Na de lunch staat één van de belangrijkste bezoeken gepland, natuurlijk kan een bezoek aan de leerlooierij niet ontbreken. Het is geweldig om te zien hoe middeleeuws dat proces hier nog verloopt. We krijgen uitleg bij de verwerking en mogen zoveel foto's maken als we willen. En natuurlijk wordt ook geprobeerd om ons iets te verkopen. Werkelijk alles krijg je hier dat van leer wordt gemaakt. Kleden zien we, maar vooral ook schoenen, tassen en jassen. Prachtig! Maar slijten kunnen ze niets aan ons, we hebben andere souvenirs op het oog. We waren vantevoren overal gewaarschuwd voor de enorme stank, maar eerlijk gezegd valt het ons reuze mee. Misschien omdat we waren voorbereid? 

 

Als laatste gaan we nog terug om het kleed te kopen dat ik eerder had gezien en dan beginnen we aan de lange wandeling terug naar het hotel. We hadden de gids geboekt voor 6 uurtjes, maar zijn uiteindelijk 7 uurtjes bezig geweest inclusief de lunch. Het was al bijna 5 uur toen we terugkwamen. In het hotel hebben we lekker even gerelaxt met de iPad, en ook even gedoucht. Het was wel lekker om de warmte en de stof af te spoelen. En natuurlijk moest ook de olie gelijk worden geprobeerd op de huid. En ik moet zeggen: super! Erg lekker, en heel zacht. En zelfs mijn spierpijn lijkt al minder.

Na het douchen vermaak ik me met het uitzoeken van foto's, en rond 7 uur gaan we op pad voor het diner. We hebben even helemaal geen zin in de Marokkaanse keuken, we zijn nu al wat uitgekeken op de weinige variatie en de typische gerechten. Het is heus wel lekker, maar het belandt niet in mijn persoonlijke top 10. Bovendien is wat variatie ook wel fijn. Gisteren hebben we een Italiaans restaurant opgezocht in de nieuwe stad, en daar willen we met de taxi naartoe. We vragen in het hotel om het adres in het Arabisch op te schrijven, zodat de chauffeur het goed kan lezen. De eerste taxichauffeur die we vragen wijst ons af, hij kent het adres niet en wil ons niet brengen. De tweede chauffeur zegt dat we moeten instappen en begint te rijden. Maar niet ver, want om de hoek stopt hij om een voorbijganger aan te spreken over het adres waar we naartoe willen. Hij weet dus toch niet waar het is. Een paar honderd meter verderop parkeert hij de auto en stapt uit, hier gaat hij aanwijzingen vragen aan de taxichauffeur achter ons. En op dat moment denken we dat het nooit meer goedkomt. Maar gelukkig valt dat reuze mee, hij rijdt er daarna in 1 keer naartoe. Het restaurant lijkt te liggen midden in een grote bouwput en wordt omgeven door een tigtal grote complexen in aanbouw. Heel apart, en behoorlijk nieuw dus. Wij zijn de eerste bezoekers vanavond, maar gelukkig stroomt na ons het restaurant al snel vol. Als we weggaan zijn er zelfs geen tafeltjes meer vrij. Het restaurant ziet er trouwens heel modern uit, en de kaart is heel Italiaans. Ik ga vandaag voor een carpaccio met een pasta bolognaise, en Natasja kiest een caprese met een pizza. En het smaakt ons geweldig goed! 

Na het eten vragen we om voor ons een taxi te bellen en dan gaan we terug naar het hotel. De taxi moeten we nu 2 keer betalen, ook voor de rit die hij heeft gemaakt vanuit de stad naar het restaurant om ons op te halen. Het zal allemaal wel. Op de heenreis kostte de taxi ons nog gee 2 euro, op de terugweg bijna 5 euro. Niet de moeite van een strijd waard. We lopen terug naar het hotel, kopen onderweg nog wat drinken en dan posteer ik me met de iPad op bed. Niet om te slapen, maar wel om nog even te bloggen. En daarmee ben ik nu dus ook klaar. Ik ga onder zeil, welterusten!